خالد سلێمان
تا ئەمڕۆ بۆچونێكی وا لە ناوەندەكانی سیاسەت و توێژینەوەی فیكری و كولتوریدا هەیە كە ئاین و نەتەوە وەك بەربەست لەبەردەم دیموكراسیەتدا تەماشا دەكات، بەبێ بەستنەوەی ئەو دوو فاكتەرە بە پەرەسەندنەكانی جیهانی نوێ و هەموو ئەو گۆڕانكاریانەی وا بەبێ جیاوازی كەوتوونەتە ناو ژیانی سەرجەم وڵاتان و كۆمەڵگەكانی دنیاوە، ئەم دووانە (ئاین، نەتەوە) كراونەتە هۆكارێكی سەرەكەی نەپیتاندنی دیموكراسیەت لە جیهانی ئیسلامیدا.
بەبێ ڕەتكردنەوەو بەهیچ دانانی ئەم بۆچوونە كە بەشێك لە ناوەندەكانی ئەمریكاو ئەوروپاش بە شێوەی ڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆ پاڵپشتی لێ دەكەن، دەكرێت ئاراستەی ئەم جیهانبینییە بگۆڕدرێت و باس لە دوو هۆكاری تر بكرێت كە لە سەرەتای ئەم سەدەیەوە بوونەتە دوو خاڵی سەرنج ڕاكێشی ناوەندەكانی فیكری سیاسی و كۆمەڵایەتیدا لە ئەوروپادا، ئەوانەش تەقینەوەی دانیشتوان (دیموگرافیا) و خوێندەوارین، واتە ئەلف وبێتیزەكردن.
یەكێك لەو خاڵە گرانگانەی ساڵی 2011 بە هۆكارێكی بەرچاو لە سەركەوتنی شۆڕشی تونسیدا لە قەڵەم درا، بەرزیی ڕادەی خوێندەواری بوو لەو وڵاتەدا (94,6%)، هەروەها كەمیی ژمارەی ئەندامانی خێزان كە ڕێژەی گشتی منداڵبوون تیایدا وەك هەر خێزانێكی ئەوروپی لە (3) منداڵدا دەوەستێت. لە بەرامبەر ئەم دیاردە دیموگرافیەدا بەشێكی زۆری وڵاتانی عەرەب و جیهانی ئیسلامی هێشتا لە جوڵەی تەقینەوەی دیموگرفیدان و دانیشتوان تیایدا لە زیاد بوونێكی بەرچاودان.
كە باس لە ئەلف و بێ دەكرێت، یەكسەر ناوی ژن دێتە كایەوەو تەنانەت بەشێكی چالاكییەكانی نەتەوە یەكگرتووەكانیش لە ئەفریقیا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لەم بوارەدا چڕ دەبێتەوە، چونكە بەپێی بووچونێكی باو، فێركردن و ئەلف و بێتیزە كردنی ژنان هۆكارێكە بۆ كەمكردنەوەی منداڵبوون و دیاریكردنی ڕێژەی پیتاندن. ئەمە یەكێكە لەو بۆچوونە باوانەی لەگەڵ ئەوەی بەشێكی بەرچاو لە ڕاستیەكان هەڵدەگرێت، بەڵام پێویستی بە پێداچوونەوەو هەڵسەنگاندن هەیە، چونكە ژن بە تەنها نابێتە هۆی گۆڕانكاری لە هاوكێشەی «پیتاندن»دا لە ناو خێزاندا.
هەردوو نووسەری (تونسی) یوست كرباج و (فەرەنسی) ئیمانوێل تۆد لە پێشەكی كتێبی (ژوانی شارستانیەتەكان)دا كە ساڵی 2007 لەلایەن دەزگای (سوێی) بۆ بڵاوكردنەوە لە فەرەنسا چاپكرا، پێیان وایە ئەلف و بێتیزە كردن (خوێندەواركردن)ی پیاوان هۆكارێكی تری گرنگی مەسەلەی پیتاندنە لە ناو خێزاندا. هەردوو نووسەر وای دەبینن: « خوێندەواركردنی ژنان لەم حاڵەدا تاكە فاكتەری مەزەندەكراو نیە لە پەرەسەندنی عەقڵیەتدا. هەلی ئەوەشمان لە بەر دەستدایە بە ڕیبازێكی كەمتر دەمارگیریانە، لە گرنگیی خوێندەوار كردنی پیاوانیش بكۆڵینەوە، بە تایبەتیش كاتێكی مەیل بەلای دابەزینی ڕێژەی پیتاندندا دەچێت لە ناو جیهانی ئیسلامیدا».
مەسەلەی گرێدانی پیتاندن (منداڵبوون) بە نەهێشتنی نەخوێندەواری و گەشەسەندنی دیموكراسیەتەوە، تەنها لەوەدا كۆنابێتەوە كە كۆمەڵگەیەكی هۆشیاری وا بەرهەم بێت لە سیستمی سیاسی تێبگات و ڕیگاچارەكانی خۆی بزانێت، بەڵكو لەوەش زیاتر پەیوەندی هەیە بە دابینكردنی خۆراك و تەندروستی و جێگەو ڕێگەی شیاو بۆ ژیانێكی لایەق بۆ نزیكەی 10 ملیار كەس لە ناوەڕاستی ئەم سەدەیەدا. ئەمڕۆ ناوەندەكانی توێژینەوەی كۆمەڵایەتی و «ستاتیستیك»، واتە زانستی سەرژمێریای و هەروەها فیكری سیاسی، بەرەو ئەو ئاراستەیە دەڕۆن كە تەقینەوە دیموگرافیەكان لە ساڵانی داهاتوودا ببنە چەقی كاری میدیایی.
ئەم فەلسەفە دیموگرافییە كە چەقی كاركردنەكەی لە كەمكردنەوەی «پیتاندن» بەپلەی یەكەمداو خوێندەواركردندا بە پلەی دووەم كۆدەبێتەوە، دووای ئەوە دێت كە ساڵی 2012 ژمارەی دانیشتوان 7 ملیاری تێپەڕاندو ئاراستەكانی ستاتستیك وا پیشان دەدەن لە ساڵی 2040 ئەم ژمارەیە بگاتە 9 ملیار، ئەمەش بە پلەی یەكەم ئەزمەی خۆراك و تەندروستی پێش خوێندەواری دروست دەكات، هەروەها پڕوكاندنی عەقڵی لە وڵاتە هەژارەكاندا دێنێتە كایەوە، چونكە توێژینەوە زانستیەكان ئەوەیان دەرخستووە كە گەڕان بەدووای پاروە ناندا، هۆكارێكی دیاری كەمبوونەوەی مەرجەكانی ژیانی تەندروستە بۆ مرۆڤەكان و پڕوكاندنی عەقڵی لای ئینسان.
بە كورتیەكەی، مەسەلەی دیاریكردنی ڕێژەی داینشتوان و نەهێشتنی نەخوێندەواری، پێش گەشەسەندنی پرۆسەی دیموكراسی، پەیوەندییەكی زیندووی هەیە بە دابینكردنی ئاسایشی خۆراك و تەندروستی، هەروەها دوور خستنەوەی ئەگەر پڕوكاندنی ئینسان بەهۆی گەڕان بە دووای پاروە ناندا. ئەمانەش ئەو خەسڵەتە گرنگانەن هەر سیستمێكی سیاسی بەرەو پێشكەوتن دەبەن و لە ئاستی فیكری و سیاسی و جوڵە كۆمەڵایەتیەكاندا جێگەی لە سەر ڕاوەستان و هەڵوەستە كردنە.
تعليقات