ئاشتی شین..دووبارە بیركردنەوە لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاست ‌

خالد سلێمان‌17/10/2014
گروپی دووربینی ستراتیژی كە گروپێكی نێودەوڵەتییە لەبواری فیكری ستراتیژیدا لەسەر رۆڵی ئاو لەدابینكردنی وزەو هاوتوچۆو ئەمنی خۆراك‌و ژینگەدا لەئاشتییەكی بەردەوامدا، بۆ ماوەی چەند ساڵێكە لەسەر خۆرهەڵاتی ناوەڕستدا كار دەكات‌و ناوی پڕۆژەكەی دەنێت دووبارە بیركردنەوە لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام لەپێش ئەم ناونیشانەوە دروشمێكی گەورەتر هەیە كە ناوی «ئاشتی شین»ە وەك سیمبوڵێك بۆ ئاو. ئەم دروشمە رێك لەوەوە سەرچاوە دەگرێت كە چۆن رەگ‌و ریشەی بەشێكی زۆری ململانێ‌و كێشەی نێوان دەوڵەتەكان ئاوە كە دەكرێ ببێتە خەسڵەتێكی بنەڕەتیی لەبنیادنانی ئاشتی دوورمەودا نەك شەڕ‌و ململانێ.

هاوبەشێتی لەسەرچاوەكانی ئاودارۆژی (١٩-٢٠/٩/٢٠١٤) گروپی دووربینی ستراتیژی، كۆنفراسێكی لەزانكۆی (ئێم.ئی.ئێف) لەئەستانبوڵ بۆ ژمارەیەك لەسیاسەتمەدارو ئاكادیمی‌و توێژەرو پسپۆڕ‌و میدیاكار لەبواری سیاسەتی ئاودا لەعیراق‌و هەرێمی كوردستان‌و توركیا‌و لوبنان‌و ئوردن‌و سویسراو هیندستان‌و نێجیریا گرێدا.بۆ ماوەی رۆژو نیوێك بەغیابی سوریا پڕۆژەی ئاشتی شین‌و دووبارە بیركردنەوە لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاست لەڕێگەی ئاوەوە لەلایەن پسپۆڕان‌و شارەزایانی وڵاتانی ناوبراوەوە گفتوگۆی لەسەركرا. سەرجەم خوێندنەوەو باسەكان جەختیان لەسەر ئەوە دەكردەوە كە رێككەوتنێكی هەمەلایەنە لەسەر هاوبەشێتی لەئاوداو بەپێی پرانسیپە نێودەوڵەتییەكان كە هیچ لایەنێك بێبەش نەبێت لەئاو هەنگاوی یەكەمی ئاشتییەكی دوورخایەن دەبێت.ئەوەی تایبەتە بەهاوبەشێتی لەسەرچاوەكانی ئاودا لەنێوان توركیا‌و عیراق‌و سوریادا لەپڕۆژەی گروپی دووربینی ستراتیژیدا، جگە لەڕێككەوتنی سیاسی لەنێوان ئەم وڵاتانەدا، لایەنێكی تری گرنگ هەیە ئەویش پشت بەستنە بەتەكنۆلۆژیای نوێ لەپێوانەی ئاوی دەست كەوتودا لەڕووی چۆنایەتی‌و چەندایەتیشەوە. نموونەش لەم بوارەدا عیراقە كە ئەو بەشە ئاوەی لەدیجلەو فوراتەوە (بەتایبەتی فورات) دەڕژێتە خاكەكەیەوە (٦) جار كەمترە لەو ئاوەی كە توركیا لەبەنداوەكانیدا گلی دەداتەوە. ئەم بڕە ئاوە كەمەش كە دەڕژێتە ناو خاكی عیراقەوە بەتەنها لەڕووی چەندایەتییەوە نامێنێت‌و كاریگەری لەچۆنایەتیش دەكات، چونكە بەهۆی بوونی ژمارەیەكی زۆری بەنداو لەدەرەوەی خاكی عیراق، بڕە ئاوەكە لەگەڵ ئەوەی كەمەو پێداویستییەكان پڕ ناكاتەوە، چۆنایەیەتییەكەشی باش نابێت‌و تا رادەیەكی رەچاوكراو پیس دەبێت.پشتبەستن بەتەكنۆلۆژیای نوێبەگوێرەی ئەو دیدو پڕۆژە ستراتیژیانەی كە بەچەند دۆكۆمێنتێكەوە لەلایەن گروپی دووربینی ستراتیژییەوە ئامادە كرابوو بۆ كۆنفراسەكەی ئەستانبوڵ، پشتبەستن بەتەكنۆلۆژیای نوێ لەپێوانەی رێژەی ئاوو هەروەها پشكنینی چۆنایەتییەكەی‌و لەبەرچاوگرتنی ژینگەی ئەو وڵاتانەی هاوبەشن لەڕووبارەكاندا بەپێی پرانسیپ‌و ستانداری نێودەوڵەتی، دەبێتەهۆی دروستكردنی متمانەو تێگەیشتنی هاوبەش. ئەم دیدە ستراتیژییە لەلایەن پسپۆڕانی ئاوەوە پێویستی بەپڕۆژەی توانسازی‌و پێگەیاندنی كادری خاوەن توانا هەیە كە لایەن حكومەتە لۆكاڵەكان‌و رێكخراوە نێودەوڵەتییەكانەوە ئامادە بكرێن. هەروەها تەكنۆلۆژیای نوێ یارمەتی دەرێكی باش دەبێت بۆ راگرتنی باڵانسی تەندروستی‌و ژینگەی رووبارەكان كە سەرچاوەی بەكارهێنانی ناوماڵ‌و كارەباو پیشەسازی‌و ئاودێرین.باسوخواسی تیرۆرو دۆخی ئەمنی عیراق‌و سوریابەشێكی بەرچاوی كۆنفراسەكە، باسوخواسی تیرۆرو دۆخی ئەمنی عیراق‌و سوریا بوو، هەروەها رێكخراوی تیرۆریستی داعش، چونكە سوریا كە غائیبێكی بەرچاوی كۆنفراسەكە بوو، كۆنترۆڵی بەشێكی زۆری خەكەكەی لەژێر كۆنترۆڵی گروپی چەكداری جیاجیادایە، لەوانە داعش كە بەشێكی زۆری خاك و سەرچاوەی ئاوی سوریاو عیراقی داگیر كردووە. لەم خاڵەیاندا لەگەڵ غیابی سوریادا، داعش وەك تارماییەكی گەورە ئامادەیی ناو كۆنفراسەكە بوو، چونكە جگە لەوەی بەشێكی بەرچاوی خاكی هەردوولای (عیراق، سوریا) داگیر كردوەو سەرچاوەكانی ئاوی لەژێر دەستدایە، بارێكی ئەمنیی خراپ و نالەباری واشی لەناوچەكەدا دروستكردوە، هەماهەنگی‌و هاوبەشیی لەسەر ئاو لەنێوان وڵاتانی وەك توركیا‌و عیراق‌و سوریادا كارێكی نەك تەنها سەخت بێت، بەڵكو لەهەندێ كات و شوێندا مەحاڵ بێت.خاڵێكی گرنگی كۆنفراسی ئاشتی شین، كاریگەری دۆخی ئاسایشی خراپی سوریا بوو لەسەر وڵاتانی دراوسێ، بەتایبەتی ئوردن‌و سوریا، كە رێژەی ئاوی سازگار تیایاندا دیاریكراوەو لەساڵی (٢٠١١) ژمارەیەكی زۆری پەنابەرانی سوریا لەو دوو وڵاتەدا جێگیر بوونەتەوە. روونترین نموونە لەم بوارەدا ئوردنە كە گرفتێكی گەورەی لەسەرچاوەكانی ئاودا هەیەو پێش (١٥) ساڵ تەنها سێ ملیۆن‌و نیو رێژەی دانیشتوانەكەی بووە، بەڵام ئێستا ئەو رێژەیە بەهۆی پەنابەرانی عیراق كە لەساڵی (١٩٩١)ەوە بۆ ئەو وڵاتە دەست پێدەكات و لەساڵی (٢٠٠٣) بەدوواوە بەهۆی دۆخی نالەباری ئاسایشەوە زیاتر دەكات، هەروەها پەنابەرانی سوریا كە لەساڵی (٢٠١١)ەوە دەست پێدەكات، ئەو رێژەیە حاڵی حازر گەیشتووتە ١٠ ملیۆن‌و نیو كەس. بەگوێرەی وەزیری سەرچاوە ئاوییەكانی پێشووی ئوردن مەیسوون زوعبی كە بەشداری كۆنفراسەكە بوو ئاوی ئوردن تەنها بەشی سێ ملیۆن‌و نیو كەسە.هەروەها لوبنانیش بەهەمان شێوە تووشی گرفتی ئاو بۆتەوە بەهۆی ژمارەیەكی زۆری پەنابەری سوری لەوڵاتەكەدا جگە لەهۆكاری دیموگرافی‌و سیاسی، هۆكاری سروشتی‌و كەمبوونەوەی رێژەی بەفری ساڵانە لەسەر چیاكانی لوبنان تووشی كەمئاوی بوەتەوە.پەنابردنەبەر سیاسەتی حەكیمانەدووبارە بیركردنەوە لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاست لەڕێگای ئاوەوە لەپێناوی ئاشتییەكی بەردەوامدا بەناوی ئاشتی شین، تەنها خەونێك یان یۆتۆبیایەك نییە، بەڵكو پڕۆژەیەكە بەپلەی یەكەم پشت بەئەزموونی وڵاتانی دنیا لەئاسیاو ئەوروپا دەبەستێت لەدابەشكردن‌و هاوبەشیی لەئاوداو پەنابردنە بەر سیاسەتی حەكیمانە. خاڵێكی بەرەو پێشەوە بردن‌و سەرخستنی پڕۆژەكە پەیوەستە بەتەكنۆلۆژیاو توانسازییەوە لەپێناوی ئیدارەدانێكی وەهای ئاو،  وزەو هاوتوچۆو ئەمنی خۆراك‌و ژینگەیەكی لەبار، لەسەرووی هەموو شتێكەوە ئاشتییەكی بەردەوام، بۆ دانیشتوانی هەموو لایەكی رووبارەكان دروست بكات.