خالد سلێمان22/10/2014
لە مێژووی شاری کەرکوک-دا ئاو ڕۆڵێکی سەرەکی و بەرچاوی هەبووە لە پرۆژەی کۆڵۆنیکردن و گۆڕینی ناسنامەی نەتەوەیی و دیموگرافیدا. ئاوی کوردستان چەکی حکومەتەکانی عیراق بووە دژی کوردو پێکهاتەکانی تری دانیشتوانی کەرکوک لە ئاستی پارێزگاو شارەکەشدا. یەکەم پرژەی کۆڵۆنیکردن لە کەرکوکدا ساڵی ١٩٣٤ لەسەر دەستی سەرۆکی حکومەتی ئەو کاتەی عیراق یاسین هاشمی دەست پێدەکات و ناوی پرۆژەی ئاوی حەویجە دەبێت و هەر ئەو پرۆژەیەش دەبێتە هۆی دامەزراندنی حەویجە کە ئێستا گەورەترین گرفتی دیموگرافی لە پارێزگای کەرکوکدا دروست کردوەو لەناو قەزاو ناحیەکاندا زۆرترین رێژەی ئاوی پێویستە. پرۆژەی دووەم ساڵی ١٩٥٧ دیزاینی بۆ دەکێشرێت بەڵام لە سەرەتای ساڵانی حەفتاکاندا (سەدەی ڕابوردوو) دەست دەکرێت بە جێبەجێکردنی و ئەمەش تەواوکەری هەمان پرۆژەی ئاودێری حەویجە دەبێت بە هۆیەوە دەشتی ڕۆژئاوی کەرکوک کە خاکی تاڵەبانی و داوودەو هەمەوەندی و بنەماڵەی وەک خانەقاییەکان بوو، بکرێتە پرۆژەی کۆڵۆنیکردن و گۆڕینی سروشتی دیموگرافی کەرکوک. ئەویش بەهێنانی خێڵە عەرەبەکانی وەک عوبێدی و جبور لە دەشتی موسڵ و شوبێچەو ناوەڕاست و باشووری عیراقەوە بۆ پارێزگای کەرکوک کە بەبێ ئاوی پرۆژەی ئاوی حەویجەو کەرکوک، کە دوواتر دەکرێتە پرۆژەی ئاوی سەدام، نەدەکراو شیاو نەبوو.
ئیدارەی کۆڵۆنییەکانلەگەڵ ئەو دوو پرۆژەیەدا لە نێوان ساڵانی ١٩٣٤-١٩٧٢، پرۆژەی تری بچووكی كۆڵۆنیالی ئاو لە دەوروبەری پارێزگای كەركووك هەبوون و بەمیكانیزم و شێوازی سەرەتایی ئەنجامدران. یەكێك لەو پرۆژانە ڕاكێشانی ئاو بوو لە گوندی خاڵەبازیانی-یەوە كە دەكەوێتە باشووری شارەكەوەو یەكێكە لە گوندە گەورەكانی ئەو ناوچەیە، بۆ عەرەبە هاوردەكانی (مجمع ترجیل العصری) كە حكومەتی بەعس لە باشووری خۆرهەڵاتی ناحیەی لەیلان لە ناوەڕاستی حەفتاكانی سەدەی ڕابووردودا بۆی دامەزراندن. ئیدارەی كۆڵۆنیەكان بەدرێژایی زیاتر لە (١٥) كیلۆمەتر بەشێوازی سەرتایی لە ڕێگای جۆگەلەیەكەوە لە چەمی (شانەزەر) كە سەرچاوەی ئاوی گوندی خاڵەبازانی بوو، بۆ عەرەبەكانی تەرجیل رادەكێشاو ژیانی رۆژانەو ماڵداری و كشتوكاڵی كۆڵۆنیەكەی بەو ئاوە دابین دەكرد. دانیشتوانی خاڵەبازیانی و ملەی حەسەن ئیسلام و دانیشتوانی تری ناوچەكە لەبەردەم ئیدارەی كۆڵۆنیەكەدا هیچیان پێنەدەكرا، چونكە لەلایەكەوە پاسەوانی تایبەت بۆ جۆگەلەكە دانرابوو، لەلایەكی ترەوە كۆمەڵگەی كۆڵۆنی چەكدارو خاوەن دەسەڵأت بوون. دیار محمەد كە خوێندنی سەرەتایی لە خاڵەبازیانی تەواو كردوە، وێنەیەكی نیوەی دووەمی ساڵأنی حەفتاكانی لەبیرە كە چۆن عەرەبەكان هاتوونەتە چەمی شانەزەرو هەڕەشەیان لە خەڵك كردوە.دیار دەڵێت، «ئەو كاتە منداڵ بووم و بەباشی لە بیرمە چۆن ئاوی چەمی شانەزەر بەو جۆگەلەیەدا دەڕۆیشت و زۆرجار دیمەنی ئەو پاسەوانانە سەرنجی ڕادەكێشام كە بۆ جۆگەلەكە دانرابوون. جارێكیان خەڵكی خاڵەبازیانی بۆ پێداویستی خۆیان بۆ ماوەیەك ئاوەكەیان ڕاگرتبوو، بەڵام هەر ئەو ڕۆژە عەرەبەكان هاتن و تا ئێستاش لە بیرمە كە بەدەنگی بەرز قسەیان دەكردو هەڕەشەیان دەكرد كە نابێت جارێكی ئاوە ڕابگیرێت».محەمەد فەیزوڵا كە پیاوێكی بەتەمەنەو خەڵكی خاڵەبازیان-یە، بەباشی بیری نایەت ژمارەی ماڵەكانی كۆڵۆنییەكەی تەرجیل چەند بووە، بەڵام پێی وایە لە نێوان ٤٠ تا ٥٠ ماڵ بووەو چەند كەسێكی تریش ئەم ژمارەیە بەڕاست دەزانن.ئەم پرۆژە بچووكە كە درایە دەست ئیدارەی كۆڵۆنییە بچووكەكان لە پارێزگای كەركووك، جگە لەوەی بێبەش كردن و ڕووتاندنەوەی دانیشتوانی خاڵەبازیانی و دانیشتوانی تری سەر چەمی شانەزەر بوو لە سەرچاوەی ئاوی خۆیان و زەبەلاح كردنی كۆڵۆنییەكان، ئاوێكی زۆری تیادا بەهەدەر دەدرا، چونكە وەك ئاماژەم پێكرد جۆگەلەكە بە شێوازێكی سەرەتایی ئەنجام درابوو. بەدرێژای ١٥ كیلۆمەتر لە هیچ شوێنێكدا بۆری ئاسن و پلاستیك و چیمەنتۆ بەكار نەهێراوەو ئاوەكە بەناو جۆگەلەیەكی خۆڵدا گەیشتووەتە ناو كۆڵۆنییەكەو، بەشێكی زۆری ئاوە بووە بەهەڵم یان ڕۆچووەتە ناو زەوی كە خۆی لە بنەڕەتدا زەوییەكی فشەڵەو لە ماوەیەكی كورتی زستاندا نەبێت هەرگیز تێراو نەبووە.دووای ئەنفالدووای ئەوەی لە ئەنفال ساڵی ١٩٨٨ خاڵەبازیانی و گوندەكانی دەوروبەری كە ٢٤ گوند دەبن دەڕوخێنرێن و ژمارەیەكی زۆری دانیشتوان ئەنفال دەكرێن و ژمارەكیش دەخرێنە ئۆردووگا زۆرەملێكانەوە، ناحیەی قەرەحەسەن (لەیلان) وەك شوێنی ئیدارەی كۆڵۆنییەكانی ناوچەكە دەمێنێتەوە، بەڵام ئەوەی جێگای سەرنجە لەم قۆناغەدا دەركەوتنی جۆرێكی ترە لە كۆڵۆنیكردن و كۆڵۆنیست؛ ئەویش بریتییە لە ژمارەیەكی زۆر لە عەرەبی دەوارنشین كە لە دەشتی لەیلانە-ەوە تا دەگاتە بان مەقان دەواریان بۆ هەڵدەدرێت و هەر لەلایەن ناحیەكەوە ئیدارە دەكرێن. لەم قۆناغەدا ئاو كەم دەبێت و تەنانەت ئاوی چەمی شانەزەریش بەشی تەرجیل ناكات، بۆیە ئیدارەی كۆڵۆنییە بچووكەكان پەنا دەباتە بەر ئاوی ژێرزەوی و دەست دەكاتە هەڵكەندی بیرئاوێكی زۆر لە ناوچەكەداو لەو ڕێگەیەوە ئیدارەی كۆڵۆنییە كۆنەكان و دەوار نشینەكان دەكات.بەڕێوەبەری كشتوكاڵی پارێزگای كەركوك مەهدی موبارەك بەشێوەیەكی تۆكمەتر پڕۆژەی كۆڵۆنییە بچووكەكان ڕوون دەكاتەوەو باسیان دەكات. ئەو لەم سیاقەدا لەوەوە دەست پێدەكات چۆن حكومەتی بەعس لە ساڵی (١٩٧٥)ەوە بەپلانێكی تۆكمە كار بۆ پرۆژەی كۆڵۆنییە بچووكەكان لە پرۆسەی تەعریب كردنی كەركوكدا دەكات. وەك دەسپێك موبارەك ئاماژە بۆ ئەوە دەكات چۆن دوای ئەوەی سوریا بەنداوی «تەبقە» دروست دەكات و لە كاتی پێگەیشتنی بەروبومی كشتوكاڵدا ساڵی ١٩٧٤ زیانێكی زۆر دەگەیەنێتە عیراق و هەر ئەو ساڵە حكومەتی بەعس (عیراق) سوپا دەجوڵێنێت بۆ بەرەنگاربوونەوەی وسوریا دژی گلدانەوەی بەشێكی زۆری ئاوی فورات لە ڕێگای ئەو بەنداوەوە، بەڵام میسر ناوبژیوانی دەكات و ناهێڵێت شەڕ لە نێوانیاندا ڕووبدات. بەڕای موبارك لە دووای ئەو پرۆژە گەورەی سوریا بۆ گلدانەوەی ئاوی فورات، عیراق دەست دەكات بەداڕشتنی پلانی تر و یەكەمجار ساڵی ١٩٧٥ لە كەركوكەوە دەست پێدەكات و دەست بەسەر زەویە كشتوكاڵیەكاندا دەگرێت. موبارەك لەم بارەیەوە دەڵێت: «ئەو كاتە بڕیاری ژمارە ٣٦٩ لەلایەن سەركردایەتی حزبی بەعسەوە دەردەچوو، هەر بەپێی ئەو بڕیارەش دەستی گرت بەسەر ١٢٣ هەزار دۆنم زەویدا، ساڵی ١٩٧٦ بڕیاری ٩٤٩ دەركردو لە ڕێگایەوە دەستی دەگرت بەسەر ٣٨ هەزار دۆنم لە ناوچەی داقوق و لە ساڵی ١٩٧٧ و ١٩٧٩ دوو بڕیاری تری دەركردو دەستی گرت بەسەر بڕێكی تری زەوی كشتوكاڵی بەپیت و بەرەكەتی ناوچەی كەركوك و دابەشی كردن بەسەر عەرەبدا. هەر ساڵی ١٩٧٩ بەبڕیاری ١٠٦٥ بەناوی وزارەتی بەرگرییەوە حكومەت دەستی گرت بەسەر (١٠) هەزار دۆنم زەوی توركمانەكاندا. ئەمە قۆناغی یەكەمە كە تیایدا حكومەت دەستی گرت بەسەر ٣٠٠ هەزار دۆنم زەویدا و بەبیانوی جیاجیا بەسەر عەرەبدا دابەشیان دەكات».
تەعریب و ئاولە ماوەی شەڕی عیراق ئێراندا ئەم پرۆسەیە كەمێك دەوەستێت، بەڵام ڕوخاندنی دێهاتەكانی كوردستان پاڵنەرێكی تر دەبێت، بەتایبەتی دووای ساڵی ١٩٨٧ كە تێكدان و سوتاندنی دێهاتەكانی لە پرۆسەی ئەنفالدا بۆ دەچێتە سەر، ئیتر لە كەركوكدا هەلێكی باشتری دەست دەكەوێت و جارێكی تر سەدان دۆنم زەوی لە دانیشتوانی كورد زەوت دەكات. لە گەڵ ئاماژەكانی كۆتایی هاتنی شەڕی عیراق-ئێرانیشدا ئەنفال كردنی خەڵكی كوردستان كە كەركوك چەقەكەی بوو، دەبێتە ئەو بازنە گەورەیەی ناوەڕاستی حەفتاكان هێڵكاری پرۆژەی كۆڵۆنییە بچووكەكانی تیادا وێنە كێشرا. ئەمەش لەوەدا دەردەكەوێت كە چۆن دووای سوتاندن و وێرانكردنی لادێكانی سەر بە پارێزگای كەركوك، دەست دەكرێت بەهێنانی عەرەب و بەخشینی زەوی و زارو دابین كردنی ئاو بۆیان. مەهدی موبارەك لەم بارەیەوە دەڵێت: « لە ڕاپەڕین بەدوواوە (ساڵی ١٩٩١) زنجیرەیەك بڕیار درا كە پێیان دەووت بڕیارەكانی (لجنە شٶون الشمال) و بەپێی ئەو بڕیارانە دەست كرا بەپرۆسەیەكی بەرفراوانی تەعریب و نزیكەی نیوملیۆن دۆنم زەوی كورد زەوت كرا، ئەمە بەدیاریكراوی ساڵی ١٩٩٤ بوو لەو ناوچانەی پێیان دەووت (پشتێنەی ئەمنی) و بەو ناوەوە عەرەبیان دەهێناو هەر سەرۆك عەشیرەتێك ٢٥٠ دۆنم زەوییان پێی دەبەخشی و ئەندامانی عەشیرەتەكەشی ١٠٠ تا ١٢٠ دۆنم، ئینجا هەڵسا بە هەڵكەندنی بیرێكی زۆری ئیرتیوازی و لە قۆناغی یەكەمدا ١٥٥٠ بیری لەو پشتێنەیەدا لێدا كە ناویان لێنا (الحزام الامنی) و لە سەرگەڕان-ەوە دەست پێدەكات بەرەو دوبز و پردێ بۆ شوان و لەوێوە شۆڕ دەبێتەوە بۆ لەیلان و هەموو ناوچە كوردیەكان. لە قۆناغی دووەمدا حكومەت دەستی كرد بە هەڵكەندنی ١٠٠٠ بیرو پلانەكە بەشێوەیەك بوو تا ساڵی ٢٠٠٣ زیاتر لە ٣ هەزار بیر هەڵكەنرێت و عەرەبە هاوردەكان بكاتە خاوەن خاك و ئاوی ناوچەكە.
ئاوی ژێر زەویپەنابردن بۆ ئاوی ژێر دەوی بۆ كۆڵۆنییە بچووكەكان كە زیاتر دووای ئەنفال دەرکەوت و خەسڵەتەکانی ڕوون بوونەوە، واتە دووای ١٩٨٨ دەست پێدەكات، لەسەرەتادا وەك دكتۆر سلیمان عبدالله اسماعیل لێی دەكۆڵێتەوە لە چوارچێوەی سیاسەتێكی تردا بووەو لەوەدا چڕ بوەتەوە ئاوی سەر زەوی كوردستان ڕەوانەی خوارەوە بكرێت و لە شوێنی خۆیدا وەبەر نەهێنرێت، ئەمە جگە لە پەنابردن بۆ ژێر زەوی بۆ زەوی و زاری كشتوكاڵی لە كوردستاندا. دكتۆر سلیمان لەم بارەیەوە دەنووسێت: «خوێندنەوەیەكی ورد بۆ سیاسەتی ئاویی عیراق لە دەیەكانی پێشوودا بەبێ ئەوەی بۆشاییەك بۆ شك بەجێ بهێڵێت ئەوەمان بۆ ڕوون دەكاتەوە كە تا ئەو پەڕی بەكارهێنان پشتی بەستووە بە سەرچاوە ئاوییەكانی دیجلەو چڵەكانی بۆ ناوچەكانی ناوەڕاست و باشوور هەتا لە توانادا هەبێت و، دیاری نەكردنی وەبەرهێنانی ماقوڵ لەپێناو بەكارهێنانی ئەو سەرچاوانەدا لە شوێنی دروستبوون و هەڵقوڵانیدا. یانی حكومەتی عیراق كاری دەكرد لەسەر بەكارهێنانی سەرچاوەكانی ئاوی سەرزەوی كوردستان كە سەرچاوەی بەردەوام نیە بۆ دانیشتوانی هەرێمی كوردستان بۆ ئاودێری كشتوكاڵی هاوینە، بۆ دانیشتوانی عەرەب لە ناوەڕاست و باشووری عیراق».ئەم سیاسەتە لایەنێكی تریشی هەبوو، ئەویش لەگەڵ ناردنی ئاوی سەرزەوی كوردستان بۆ ناوەندو باشووری عیراق، ئاوی ژێرزەوی بۆ كشتوكاڵ لە كوردستاندا بەكار دەهات، یانی حكومەتی عیراق دووجار ئاوی ژێرزەوی هەرێمی لە سیاسەتی پڕوكاندنی ئاوی كوردستاندا بەكار هێنا، جاری یەكەمیان لە لە رێگای ناردنی ئەوەی سەرزەوی بۆ ناوەندو باشوور و دەركردنی ئەوەی ژێرزەوی، جاری دووەم لە ڕێگای كۆڵۆنییەكانی دەوروبەری كەركووك كە جارێكی تر پەنای بۆ ئاوی ژێرزەوی برد بۆ نیشتەجێ كردنیان.
تعليقات