خالد سلێمان
لە ناوەڕاستی دەیەی سێیەمی سەدەی ڕابوردوودا حكومەتی عێراقی بە سەرۆكایەتیی یاسین هاشمی دەست دەكات بە جێنشینكردنی خێڵە عەرەبەكانی نزیك موسڵ لە كەركوك و خشتی یەكەم كۆلۆنی عەرەبی لە باشووری ڕۆژئاوای شارەكەدا دادەنێت. حەویجە ناوی ئەو كۆلۆنییە دەبێت و لە شێوەی یەكەی وەبەرهێناندا لە ڕێگای پڕۆژەیەكی ئاودێریی سەرەتاییەوە كە لە ڕووباری زێی بچووكەوە ڕادەكێشرێت دەست پێ دەكات. حكومەتەكەی یاسین هاشمی- سەردەمی مەلیك غازی- ساڵی ١٩٣٥ زیندانییەكانی بەندیخانەی كەركوك و سلێمانی و هەولێر و موسڵ كە زۆربەیان كورد دەبن، دەبات بۆ هەڵكەندنی ئەو پڕۆژەیە و لەسەر دەستی زیندانییەكان دەست دەكرێت بە هەڵكەندنی كە نزیكەی ١٠ ساڵی پێ دەچێت.
ئه‌م كۆڵۆنییه له‌ناو خاكی كوردستاندا، كه له هه‌ناوی كۆڵۆنیالیزمی به‌ریتانییه‌وه له دایك بوو، خێڵه عه‌ره‌به‌كانی عوبێد و شه‌مه‌ری له‌ژیانی گه‌رمیان و كوێستان و شه‌ڕو پێكدادان له‌سه‌ر له‌وه‌ڕگاوه، جێگیر كرد: ئه‌م دوخێڵه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی خۆیان له‌سه‌ر ژیانی شوانكاره‌یی و كۆچه‌ریی له ناكۆكی و شه‌ڕدا ده‌ژیان، له وه‌رزی قاتوقڕیدا ڕوویان ده‌كرده ده‌شتی عو‌زێم، به تایبه‌تی ناوچه‌ی قه‌ره‌ته‌په كه ده‌كه‌وێته‌باشووری كفری-ه‌وه. له‌وێش له‌گه‌ڵ خێڵی (العزه) ده‌كه‌وتنه‌پێكدادان و خوێن
ڕشتن له‌نێوانیاندا ڕویده‌دا، جارێكی تریش سه‌رچاوه‌ی ئه‌و شه‌ڕ و پێكدادانانه شوانكاره‌یی و به‌ده‌ستهێنانی له‌وه‌ڕگا بوو.
حكومه‌تی یاسین هاشمی بڕیاری دا عوبێدییه‌كان له‌حەویجە نیشتەجێ بكات و پرۆژه‌ی ئاودێریی حه‌ویجه لە باشووری ڕۆژئاوای كەركووك، كه زه‌وییه‌كانی پشت بە باراناو دەبەستن و خاوه‌ندارێتییان ده‌گه‌ڕایه‌وه بۆ خێڵه‌كانی جاف و داودەو هەمەوەند و خانەوادەی خانەقا و تاڵه‌بانی و نه‌فته‌چییه‌كان، بووه یه‌كه‌م هه‌نگاوی ئه‌و چاره‌سه‌رە. به‌ڵام پڕۆژه‌كه له‌و چوارچێوه‌یه‌دا نامێنێته‌وه و له‌گه‌ڵ تەواوبوونیدا ساڵی ١٩٤٦، هه‌روه‌ها ده‌ستكردن به‌جێگیركردنی كۆچه‌رییه‌كان و دابه‌شكردنی زه‌وی و ئاو به‌سه‌ریاندا، كۆڵۆنییه كه ده‌بێته‌بۆمبێكی دیموگرافی و له كه‌ركوكدا ده‌ته‌قێته‌وه. به پێی نامه‌یه‌ك كه عیسمه‌ت پاشا له به‌رواری ٢٣ دیسه‌مبه‌ری ١٩٢٢ بۆ لۆرد كۆرزونی به‌ریتانی ناردووه، ژماره‌ی عه‌ره‌ب له هه‌موو پارێزگای كه‌ركوكدا ٨٠٠٠ كه‌س بووه، له كاتێكدا به پێی هه‌مان به‌ڵگه‌نامه، ژماره‌ی كورد ٩٧٠٠٠ هه‌زار كه‌س و ژماره‌ی توركمان ٧٩٠٠٠ هه‌زار كه‌س بووه. به پێی سه‌رژمێریی ساڵی ١٩٨٧ دانیشتووانی حه‌ویجه ١٨%ی سەرجه‌می پارێزگاكه پێك ده‌هێنن. ئێستاش له‌و ڕێژه‌یه زیاتره.
ئه‌وه‌ی جێگه‌ی سه‌رنج بوو له‌و ته‌قینه‌وه دیموگرافییه‌ی له به‌رژه‌وه‌ندیی عه‌ره‌ب، له كه‌ركوكدا ڕووی دا، لاوازیی هەستی نەتەوەیی بوو لای عوبێدییەكان، چونکە كۆچەر بوون و كاریان به‌خێوكردنی مەڕوماڵات و وشتر بوو، بەشێكیان دەهاتن و دەچوون، بەشێكیشیان كاری كشتوكاڵیان دەكرد و هیچ ڕۆڵێكیان نه‌بوو له نه‌خشه‌ی ده‌سه‌ڵاتدا. دوای گه‌یشتنی به‌عسییه‌كان به ده‌سه‌ڵات ساڵی ١٩٦٣، ژمارەیەكی به‌رچاویان ده‌بنه سووته‌مه‌نیی ناو ڕێكخراوه جاسووسی و میلیتارییه‌كانی ده‌سه‌ڵات. هۆكاری ئه‌مه‌ش ڕاسته‌وخۆ په‌یوه‌ست بوو به واقیعكی كۆمه‌ڵایه‌تی و كولتووری دواكه‌وتوویی ناو كۆڵۆنی حه‌ویجه‌وه، كه له پێكهاته‌كه‌یدا وه‌ك <قوڕی سیناعی> ده‌رده‌كه‌وت و هه‌موو فۆرمێكی لێ درووست ده‌كرا. هه‌ر دوای گه‌یشتنی به‌عس ئیتر كۆڵۆنییه‌كه بازنه‌ی عوبێدییه‌كان تێده‌په‌ڕێنێت و جبوور و لهێب و خێڵ و ئێلی تر بە دوای خۆیدا ده‌هێنێت.
یه‌كێك له‌و پرسیاره بنه‌ڕه‌تییانه‌ی ئه‌مڕۆ ڕووبه‌ڕووی كورد ده‌بێته‌وه، چۆنێتیی مامه‌ڵه‌كردنه له‌گه‌ڵ واقیعێكی كۆڵۆنی پێش (٨٠) ساڵ له كه‌ركوكدا دامه‌زراو، كه هێشتا پێكهاته كۆمه‌ڵایه‌تی و كولتوورییه‌كه‌ی وه‌ك <قوڕی سیناعیه> و هه‌مو فۆرمێكی لێ درووست ده‌كرێت. له‌وانه‌یه خراپترین فۆرم دوای ڕزگاركردن له ده‌ستی داعش، فۆرمی <حه‌شد شه‌عبی> بێت؛ واقیعی ئابووری، سۆسیۆ-كولتووری و نەبوونی خزمه‌تگوزاریی پێویست له بواری په‌روه‌رده و ته‌ندرووستیدا، ژینگه‌ی پیتاندنی دیارده‌ی چاوه‌ڕواننه‌كراوی لێ ده‌كه‌وێته‌وه.
ئه‌وه‌ی له‌م قۆناغه‌دا، بۆ مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ كۆڵۆنی حه‌ویجه‌دا گرنگه، یان چاو خستنه‌گه‌ڕی هێزێكی نه‌رمه له بواری گه‌شه‌سه‌ندی ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تی و سێكته‌ره‌كانی خزمه‌تگوزاریی له‌پێناو چاره‌سه‌رێكی ماقووڵدا، تیایدا، خه‌ڵكی حه‌ویجه به‌ره‌و حه‌وزی به‌شه‌ریی كوردستان بێن، یان ته‌ڵاقێكی هێمنانه و جیاكردنه‌وه‌یه‌تی له كه‌ركوك. هه‌ردوو چاره‌سه‌ره‌كه، حیكمه‌تی سیاسی ده‌خوازن و دوور له هەڵچوونی نه‌ته‌وه‌یی ڕیالیزه ده‌كرێن.
تعليقات