خالد سلێمان
سەرچاوەی ئەم نووسینە کورتە قسەکانی عەبدول واحید نیە لەسەر پیرۆزی و ناپیرۆزیی شوێنەکان، چونکە ئەگەر ئەم پیاوە لە دەرەوەی ژینگەیەکی کۆمەڵایەتی، کولتووری و ئاینی وەک ئەوەی لە کوردستاندا هەیە بژیت، هیچ بەهایەک بۆ قسە زۆرەکانی دانانرێت. پەیوەست بە خاک پیرۆزو نا پیرۆزیشەوە، ئەو سیستمی ژینگەیی و سەرچاوە سروشتییەکانن چارەنووسی مرۆڤەکان دیاری دەکەن نەک هەندێ قسەو جۆش و خرۆشی عەبدول واحیدو موریدەکانی. کاتێک هەر خاک و شوێنێک دەبێتە بیابان و سەرچاوەکانی وشک دەکەن و دابارین کەمدەکات و سەوزایی نامێنێت، یەکەم هەنگا بە خەیاڵی دانیشتواندا، ڕەوکردن و گەڕانە بەدووای شوێنی تر کە ژیانی تیا بێت.
لە ڕاستیدا، ئەم بۆچوونەم لە دووای نووسینێکی کاک مەریوان قانیع-ەوە دێت کە لە سەر پەیجەکەی خۆی بەناونیشانی (دژ بەئاژەڵکردن) نووسیویەتی. کاک مەریوان لەسەر ڕستەیەکی عەبدول واحید وەستاوە کە ئەڵێت، ”ئێمە یەک شتمان ھەیە کە شانازی پێوەبکەین دینەکەمانە، دینەکەشمان نەما ئەبین بە جۆرێک لەو ئاژەڵ و حەیوانانەی کە ئێستاکە ئەلەوەڕێن. ھیچمان لەو حەیوانانە زیاتر نییە“. هەڵبەتە کاک مەریوان لە ڕوانگەیەکەوە ڕەخنە لەم قسەیە دەگرێت کە نابێت لە بەهای مرۆڤ کەمبکرێتەوەو بشوبهێنرێت بە ئاژەڵ. ئەمەش بۆچونێکی گلۆباڵ و ناوەندییەو ژمارەیەکی زۆر کەم هاوڕا نین لەگەڵیداو بەپەنجەی دەست دەژمێردرێن.
لەڕاستیدا، فەزیلەت شتێک نیە مرۆڤ بیبەخشێت و کەمکردنەوەش لە پێگەو بەهای مرۆڤ، درێژکراوەی دنیابینییەکی ئەفسانەیی، ئاینیی (فەوقی) و فەلسەفەیە بۆ کۆمەڵگەی زەوی، کە مرۆڤ تیایدا سەروەرییەکی بێپەرواو بێسنوور دەکات. لە تەوراتەوە بگرە تا دەگاتە فەلسەفەو ئەدەبیات، شوبهاندنی مرۆڤ بە جۆرەکانی تری کۆمەڵگەی زەوی (گیانەوەران)، بووەتە سەرچاوەی بەکەمزانینی بەرامبەر یان بێبەشکردنی لە <فەزیلەتێک> کە مرۆڤ خۆی وەک بەهای باڵا دایناون. هەموو فەزیلەت و بەهاکان، لە بنەڕەتدا لەسەر حیسابی کۆمەڵگەی زەوی و جۆری تری جیا لە مرۆڤ دانران. بۆ نموونە لە مێژووی کۆندا، ئێستاشی پێوە بێت، ئازایەتی مرۆڤ لە کوشتنی گیانەوەرێکدا بینیراوەو بەم شێوەیە مێژووی ئەم سەروەرییە نووسراوەتەوە. مەسەلەکەش لە بنەڕەتدا کە عەبدول واحید لەو ئاستەدا نیە لێی تێبگات، ئەوە نیە کە ئێمە زمانمان هەیەو ئەتوانین ببینە خاوەن عەقیدەو ئاین و شتەکان پیرۆز بکەین، بەڵکو ئەو ڕۆڵەیە کە لەسەر زەوی دەیبینین.
گیانەوەرەکان وەک مرۆڤ ڕۆڵێکی بنەڕەتی لەناو کۆمەڵگەی زەویدا دەبینن، ئەگەر ئەوان نەمێنن و لەناو بچن، بوونی مرۆڤیش دەکەوێتە ژێر مەترسییەوەو بەرەو لەناوچوون دەڕوات. بە کورتی و کرمانجی، چارەنوسی ئێمەی مرفۆڤ بەندە بە چارەنووس و مانەوەی گیانەوەرەکان و هەمە-چەشنی و وردیلەکانی سەر زەوییەوە نەک شوێنە پیرۆزەکان. لەو شوێنەی کە ئاو و جۆرەکانی ڕووەک و گیانەوەران هەن، ژیانێکی شایستەتر هەیە لەو شوێنەکی کە کەشوهەواکەی نالەبارەو گۆڕانکارییەکانی کەشەهوا دایانماڵیوە لە ئیکۆسیستمێکی لەبار بۆ ژیان. ئەوە گیانەوەرانن لە دەرەنجامی بێئاوی و گەرماو بیابانبووندا، پێش مرۆڤ دەکەون لە ڕەوکردنداو زووتر هەست بە مەترسییەکان دەکەن، لە غیابی گیانەوەرەکانیشدا غەریبایەتیی مرۆڤ دەست پێدەکات و هەروەها ڕەوکردن.
عەبدو واحید عەرەبیزانەو دەتوانێت بگەرێتەوەو نامەکانی (برایانی سەفا) بخوێنێتەوە تا لە ڕۆڵی گیانەران تێبگات. ئەو باش دەزانێت کە برایانی سەفا فەیلەسووفی موسڵمان بوون و پێش 1000 هەزار ساڵ لە بەسرە دەژیان. لە ڕاستیدا قەیرانی ئاینی ئیسلام لەو کاتەوە دەست پێدەکات کە کەسانی وەک عەبدول واحید دەبنە دەم ڕاست و فەیلەسووفانی وەک (برایانی سەفا)ش بێدەنگ دەکرێن و تەنانەت ناوەکانیشیان نازانین.
لە کۆتاییدا، عەبدول واحیدو هاوشێوەکانی، کاتێک لە ڕۆڵی گیانەوەران تێدەگەن، لە چۆڵەوانیدا دەژین، یان بەدووای خاکێکدا دەگەڕێن چۆڕێ ئاوی تیا بێت.
تعليقات