خالد سلێمان
لە نووسینەکەی پێشوومدا بەناونیشانی (مرۆڤی نیاندەرتاڵ چی بەسەرهات، بەدەستی ئێمە فەوتا یان گۆڕانکاری کەشەهەوا)، لە شوێنێکدا ئاماژەم بە چیرۆکی ژنێکی نیاندەرتاڵ کرد کە لە دەرەوەی ئەشکەوتی شانەدەر بریندار دەبێت و بەبرینداری دەگەڕێتەوە شوێنی خۆی و لەدەرەوە نامرێت. ئەم ژنە کە دووای ماوەیەک لە برینداربوونەکەی و ساڕێژبوونی لە ئەشکەوتی شانەدەردا دەمرێت ناوی لێدەنرێت (شانەدەری-3)، چونکە سێیەم کەس دەبێت ئێسک و پروسکی دەدۆزرێتەوە. مرۆڤناس و شوێنەوار ناسەکان، چیرۆکی کوشتنی شانەدەری-3 بەیەکێک لە تاوانە مرۆییە گەورەکانی پێش مێژوو دەناسێنن، چونکە بەچەکێکی پێشکەوتوو بەنیازی کوشتن لە سنگی دراوە. هەندێ بۆچوونیش هەیە پێ وایە کە نیاندەرتاڵەکان چاویان لەیەکتری بووەو بریندارەکانیان چارەسەرکردووە، مانەوەی ژنەکەی شانەدەریش بۆ ماوەیەک دووای برینداربوونی دەگێڕنەوە بۆ ئەو پەیوندییە بەهێزەی نێوانیان کە چۆن ئاگایان لەیەکتری بووە.
ساڵانی پەنجاکانی سەدەی پێشوو، کاتێک ئێسکی شانەدەری سێ دەدۆزنەوەو لە جۆری لێدانەکەی دەکۆڵنەوە، پێیان وادەبێت بە ڕووداوێکی نەخوازراو بریندار بووبێت یان بەدەستی یەکێک لە هاوەڵەکانی لەدەرەنجامی ڕق و کینەدا.
ئەو بۆچوونە وەک خۆی نەمایەوەو تیۆری تری زانستی دەرکەوت لەمەڕ کوشتنی ژنەکەی شاندەر. ستیڤن چەرچڵ، پرۆفێسۆری مرۆڤناسیی (ئەنترۆپۆلۆژیا) لە زانکۆی دیوک لە کارۆلینای باکوور لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا، ئەگەری ئەوە دادەنێت کە بکوژەکە یەکێک بووبێت لە مرۆڤە ئاشناکەمان کە ئەویش مرۆڤی ساپیان، یانی مرۆڤی مۆدێرنە.
بۆ تیشک خستنە سەر نهێنی مردنی شانەدەری سێ، تیمەکەی ستیڤن چەرچڵ ئاڵۆزترین تەکنیکەکانی پزیشکی دادوەری بەکارهێنا. خۆی و تیمەکەی هەستان بەدروستکردنی تیروکەوانێکی تایبەت و لەسەر لاشەی بەراز تاقی کرایەوە. ئەم شیکارییە دەریخست کە برینە کوشندەکەی سەر سینگی ژنەکەی شانەدەر، بەهۆی چەکێکی وەک ڕم یان تیرێکەوە بووە. لەو زەمەنەدا تەنها مرۆڤی ساپیان تەکنیکی پێشکوتووی هاوێژەریان هەبوو، کە ڕێگری دەشتاییەکانی ئەفریقیا هۆکاری گونجاندنی ئەوجۆرە چەکە بوون لای ئەوان بۆ ڕاوکردن.
لەبەرامبەردا، نیاندەرتاڵەکان لە دارستانەکان و نزیک شوێنی نیشتەجێبوونیان دەژیان و چەکەکانیان بریتیبوون لە کەرەستەی تیژ و حەربەی سەرەتایی. ئێستا ئەوە ڕوون بووەتەوە کە ئەو چەکەی دژی شانەدەری سێ بەکارهاتووە، برینێکی بە گۆشەی 45 پلە بەرەو خوارەوە دروستكردوە. بەگوێرەی ستیڤن چەرچڵ، دەکرێ ڕێڕەوی ئەم برینە بەراورد بکرێت بە ڕێڕەوی برینێک ڕم دروستی بکات، بە گریمانەیەک کە قوربانییەکە (باڵای نزیکەی مەترێک و 67 سەنتیمەتر بووە) لە کاتی وەستاندا بووە. تیمەکە بۆ ئەوەی بزانێت چەند دووای برینداربوونەکەی ماوەتەوە، گەڕایەوە بۆ تۆماری شەڕە ناوخۆییەکان لەو کاتەی کە هێشتا دەرمانی (ئەنتی-بایۆتیک) لەئارادا نەبووە، ئەوەش لەپێناو ئەوەی بزانن بریندار چەند دەمێنێتەوە.
بەگشتی توێژینەوە نوێکان پێیان وایە کە پەیوەندی مرۆڤی نیاندەرتاڵ و مرۆڤی ساپیان توندوتیژی زۆری بەخۆیەوە بینیوەو نەمانی ئەوەی یەکەمیان بۆ ئەو پەیوەندییە دەگەڕێننەوە. پرسیارەکە لێرەدا ئەوەیە، نیاندەرتاڵەکان کە خاوەن بونیادێکی جەستەیی پتەو بەهێز بوون، بۆ ماوەی 200000 هەزار ساڵ لە ئەوروپاو ئاسیادا ژیان و بەرگەی چاخە بەستەڵەکەکانیان گرت، چۆن لە بارودۆخێکی تەمومژاویداو لەگەڵ دەرکەوتنی مرۆڤی ساپیاندا لە ئەفریقیاوە، فەوتان و ساپیان جێگەی ئەوانی گرتەوە؟
هێشتا چیرۆکی ژنەکەی شانەدەر، وەڵامێکی دیاریکراو بۆ ئەم پرسیارە بەدەستەوە نادات و هەموو جارێکی دەگەڕێینەوە سەر ئەوەی کە دووا چاخی بەستەڵەک بووەتە هۆی نەمانی خۆراک لەبەردەم نیاندەرتاڵەکان، واتە گۆڕانکاری کەشەهوا لەناوی بردوون. بەڵام خۆ هەر لەو کاتەشدا ساپیانەکان هەبوون و چۆن ئەو دۆخەی کەشوهەوا کاریگەری لەسەر سەرچاوەی خۆراکی ئەوان نەبوو؟ چیرۆکی ئەشکەوتی شانەدەریش بوونی هەردوولا لەیەک کاتدا پیشان دەدات.
بۆچوونی دووەم پێی وایە کە نیاندەرتاڵەکان لەناو کۆمەڵگەی نوێدا کە ساپیانەکان بوون، تواونەتەوە. هەڵبەتە ئەمەشیان هەر پەیوەستە بە هێزو هەژموونی لایەکەوە بەسەر لاکەی ترەوە. هەرچی بۆچوونی سێیەمە، پێی وایە کە مرۆڤی مۆدێرن مرۆڤی سەرەتایی لەناوبردوە.
زانایانی بوارەکانی مرۆڤناسیی، شوێنەوارناسی و کەشناسیش باس لەهۆکاری تری فەوتانەکە دەکەن، بەڵام بەبێ ئەوەی یەقینێکی زانستیی هەبێت. بۆیە دەکرێت باس لەوە بکرێت کە دووا چاخی بەستەڵەک بووەتە هۆی ململانێیەکی بەهێز لەسەر دەست بەسەراگرتنی سەرچاوەکانی خۆراک. هەڵبەتە لە دۆخێکی وادا، باڵادەستیی بۆ مرۆڤی مۆدێرن ماوەتەوە، چونکە لە ڕووی ژمارەوە زۆرتر بووەو چەکی پێشکەوتریشی لە بەر دەستدا بووە.
تێبینی: وێنەکە لە بەشی فەرەنسی تۆڕی BBC وەرگیراوە
تعليقات